Cel socjologii według Webera (2) 1974
- Szczegóły
- Kategoria: Wykłady
- Poprawiono: wtorek, 22 luty 2022 12:56
- Opublikowano: wtorek, 22 luty 2022 12:56
- Administrator
- Odsłony: 10060
Doszliśmy do paradoksalnego na pierwszy rzut oka twierdzenia, że celem socjologii, według Webera, jest zrozumienie sensu jaki działający daje swojemu działaniu. Aby ten cel urzeczywistnić [pozornie] najłatwiejszą drogą, należy uzyskać wypowiedz działającego, jaki sens nadaje swojemu działaniu. Na poprzednim wykładzie okazało się jednak, że Weber jest w pełni świadomy, że ta metoda bywa metodą niesłychanie zawodną. Nie ze względu na złą wolę działającego, ale z powodów o wiele poważniejszych. Jak więc pozostać przy programie socjologii jako nauki interesującej się działaniem z punktu widzenia działającego, a równocześnie uniknąć tych wszystkich niebezpieczeństw, jakie łączą się z tym programem? . Doszliśmy do poglądu, że Weber próbuje rozwiązać ten dylemat poprzez zwrócenie uwagi, iż socjologia podobnie jak inne nauki dysponuje metodą typów idealnych. Może odwołać się do tej metody, aby uzyskać wiedzę o motywach, którymi kieruje się działający bez potrzeby zatrzymywania poziomu swojej analizy na deklaracjach składanych przez działającego. Co to są te typy idealne?
Najogólniej możemy powiedzieć, że przez typ idealny rozumie Weber przyjęcie pewnych nieprawdziwych twierdzeń o rzeczywistości po to, aby posłużyć się tymi twierdzeniami jako narzędziem dla wytłumaczenia rzeczywistych zjawisk społecznych. Można wyrazić to jeszcze inaczej. Typ idealny to przypisanie rzeczywistości pewnych cech , które w niej nie występują, albo występują bardzo rzadko, po to, aby wytłumaczyć, zinterpretować zjawiska występujące w rzeczywistości. Przy realizacji zadania ,o którym wspominaliśmy Weber posługuje się typem idealnym działania celowo racjonalnego. Zakłada Weber, że w określonych okolicznościach działający działa zupełnie racjonalnie .Co to znaczy, że działający działa w pełni racjonalnie? To znaczy: 1) że ma pełną wiedzę o warunkach ,w których przebiega jego działanie. Założenie to jest fikcyjne, bo w większości wypadków działający nie ma pełnej wiedzy o warunkach swojego działania. 2) Typ działania celowo racjonalnego zakłada, że działający dobiera do celu środki jak najbardziej adekwatne. To założenie również ma charakter nieprawdziwy, bo bardzo często działający nie dobiera tych środków w sposób adekwatny i, co ważniejsze, bardzo często działający nie wie jakie środki mogą być najbardziej adekwatne dla realizacji określonego celu. 3) Założenie, iż działający w swoim działaniu kieruje się jednym celem. W praktyce, w rzeczywistości empirycznej nigdy nie mamy do czynienia (albo w wyjątkowych przypadkach) z sytuacją, że nasze działanie jest zorientowane przez tylko jeden cel. Po co jest potrzebna konstrukcja typowo idealna o charakterze działania celowo racjonalnego? Po to ażeby dokonać tłumaczenia rozumiejącego, ażeby przyporządkować działaniu określonemu określony motyw bez zadawania działającemu pytania, dlaczego podjął takie a nie inne działanie.
Cechy typu idealnego, które Weber nazywa działaniem celowo-racjonalnym wskazują nam równocześnie, w jaki sposób możliwe jest dokonanie tej operacji. Opiera się ono na wiedzy badacza zaczerpniętej zarówno z doświadczenia codziennego, potocznego i na wiedzy wykraczającej poza doświadczenie codzienne, a więc na wiedzy opartej na studiach, na wiedzy, którą można uzyskać często po dokonaniu się działania. Np. Gdy przy analizie bitwy - powiada Weber - zakładamy zgodnie z metodą typów idealnych, że dowódcy obu walczących stron mają pełną wiedzę o stanie sił przeciwnika , to to wiedzę możemy stwierdzić po przebiegu bitwy, a często po upływie wielu lat .Otóż dzięki takiej wiedzy jaką, dysponuje badacz o warunkach, w których przebiega działanie, o konsekwencjach tego działania, o jego skutkach, o sposobie przebiegu tego działania może on przyporządkować działaniu określony zespół motywów. Przede wszystkim zaś motywów o charakterze irracjonalnym. Teraz przechodzimy do jednego z najtrudniejszych momentów teorii typów idealnych .Otóż wyjaśnienie motywacyjne działania indywiduum będzie polegało na wykazaniu, iż działający nie spełnił warunków, jakie przewiduje konstrukcja działania celowo-racjonalnego i niespełnienie tych warunków było powodem takiego a nie innego zachowania się działającego. A więc założyliśmy, iż działający ma pełną wiedzą o swoim działaniu. Chcemy wyjaśnić, dlaczego Bonaparte w starciu z Kutuzowem tak nie inaczej zachowywał się. Zakładamy najpierw jak zachowywałby się Bonaparte, gdyby miał pełną wiedzę o liczebności wojsk przeciwnika. Następnie sprawdzamy, że Bonaparte nie miał tej wiedzy. Tłumaczenie motywacyjne polega wtenczas na stwierdzeniu, że Bonaparte postępował tak a nie inaczej, gdyż miał złą wiedzę o siłach przeciwnika. A więc z punktu widzenia działania celowo-racjonalnego nie postępował w pełni racjonalnie. Ten brak wiedzy spowodował takie a nie inne działanie. Założenie drugie: działający dobiera najbardziej adekwatne środki prowadzącego do realizacji działania .Stwierdzamy, że takie środki nie zostały dobrane nie tylko z braku wiedzy, ale ze względu na uleganie emocji, ze względu na pewne cechy charakteru. Zakładaliśmy, że działający dąży do jednego celu w swoim działaniu. Tymczasem przy analizie danego wydarzenia może okazać się, że inne cele odgrywały określoną rolę. Te wszystkie odchylenia rzeczywistego przebiegu działania od idealnego działania celowo-racjonalnego, którego obraz jest niejako ucieleśniony w typie idealnym tłumaczymy jako przyczyny sprawiające, że dane działanie miało taki a nie inny przebieg. Weber zauważa, że gdy bywają w pełni spełnione założenia działania celowo-racjonalnego (bardzo rzadko, ale bywają), to wówczas mamy wytłumaczenie motywacyjne działania. Jeśli nie zostają spełnione to tym lepiej, gdyż wówczas typ idealny jest narzędziem pozwalającym wykryć rzeczywiste motywy działania określonego osobnika. Funkcja typu idealnego polega więc na tym, aby znając okoliczności, w których przebiega działanie, znając przebieg działania, jego konsekwencje, dysponując wiedzą, o charakterze naukowym lub pozanaukowym o związkach występujących między celami a środkami, które umożliwiają realizację tych celów możemy przyporzadkowywać określonym działaniom sens, możemy rozumieć te działania bez zwracania się z prośbą, aby działający złożył nam deklarację na temat motywów kierujących jego działaniem. Za chwilę wrócimy przy okazji do innego aspektu teorii typów idealnych. Teraz wystarczy nam to, aby odpowiedzieć sobie na część pytania, które widnieje w tytule naszego wykładu "Miejsce socjologii wśród innych dyscyplin". Właściwa socjologii rozumiejącej metoda typów idealnych jako narzędzi tłumaczenia działań sprawia, zdaniem Webera, iż socjologia jest dyscypliną autonomiczną, niezależną od jakiejkolwiek psychologii. Może się bowiem zdawać, że skoro celem socjologii jest tłumaczenie działań ludzkich bez względu na sens ukryty jaki działający wiąże z tymi działaniami wtedy niezbędną, podstawową nauką dla socjologii będzie psychologia jako nauka zainteresowana zjawiskami psychicznymi. Weber stwierdza zdecydowanie, że socjologii rozumiejącej nie łączą żadne bliższe związki z psychologię ani z jakąkolwiek inną dyscypliną niż np. z biologią. Bliższa jest - Weber powie - socjologia historii niż psychologii. Dlaczego ? Dlatego -zdaniem Webera - że dla interpretacji sensu, jaki nadaje w określonych okolicznościach działający swojemu działaniu, niezbędna jest wiedza, której psychologia nie jest w stanie dostarczyć. Nawet gry chcemy stwierdzić czy w wypadku paniki giełdowej działający działają racjonalnie lub nieracjonalnie, to potrzebna nam jest do tego celu wiedza o tym, co to jest giełda, jaki jest mechanizm działania na tej giełdzie, jak przebiegają normalne działania, racjonalne z punktu wiedzenia mechanizmów panujących na giełdzie. Jeśli chcemy wyjaśnić, jaką rolę odegrała panika w zachowaniu ludzi uczestniczących na giełdzie, to nie jest nam tu potrzebna żadna psychologia. Żeby wyjaśnić motywacyjnie zachowanie się dowódców w danej bitwie nie jest nam potrzebna jakaś psychologia, jakaś teoria motywów psychologiczna, lecz jest nam potrzebna bardzo dokładna wiedza o okolicznościach w jakich przebiegała ta akcja, musimy wiedzieć ile żołnierzy mieli pod swoimi rozkazami, jakie decyzje podejmował dowódca, na jakich oddziałach się zawiódł i dlaczego. Krótko mówiąc, potrzebna jest taka wiedzą, jaką uzyskuje żołnierz, reporter, historyk obserwujący tę bitwę, wiedza , której dostarcza wywiad wojskowy, całe jego dotychczasowe doświadczenie. Wtedy mamy bowiem wgląd w sytuację, w jakiej podejmuje działanie działający, wówczas możemy stworzyć typ racjonalnego zachowania się w wypadku bitwy. Rola psychologii będzie w tym przypadku drugorzędna, zwrócenie uwagi na taki czy inny kompleks na który cierpiał dowódca może mieć rolę, ale nie dla wyjaśnienia określonego zachowania w określonej sytuacji. Cechą socjologii Webera jest niesłychanie ostra krytyka psychologizmu. Jego socjologia rozumiejąca jest antypsychologiczna programowo i jest antypsychologiczna ze względu na swoje główne założenia teoretyczne. Nie jest to jakaś awersja, którą Weber czuje do psychologii jak niektórzy interpretatorzy tłumacza, zwracając uwagę, że za czasów Webera psychologia miała charakter przede wszystkim przyrodniczy, była eksperymentalna.
Teraz będziemy mogli wprowadzić jedną z kluczowych kategorii socjologii Weberowskiej formułując ją w sposób ogólniejszy i dokładniejszy niż czyniliśmy to dotąd: kategorię rozumiejącego tłumaczenia zjawisk. O tym, że jest ona niesłychanie ważna, państwo pamiętają z Weberowskiej definicji socjologii. Celem socjologii jest bowiem nic innego jak zrozumieć działanie w sposób interpretujący albo inaczej mówiąc dokonać interpretacji rozumiejącej działania, ale nie po to tylko, żeby je zrozumieć, lecz żeby, wyjaśnić, dzięki temu aktowi przebieg działania i jego konsekwencje .Co to jest, to sławetne rozumienie? Z tego co przed chwilą powiedzieliśmy widać, że rozumienie traktuje Weber jako osobliwy sposób tłumaczenia przyczynowego działań społecznych. Zrozumieć jakieś działanie to tyle, co ująć je w relacji zależności przyczynowo-skutkowej. Z tym, że w charakterze przyczyny ma figurować motyw, cel jaki działający nadaje swojemu działaniu,w charakterze skutku - przebieg działania lub jego konsekwencje. Np. Wybuch gniewu: widzimy, że ktoś nagle zmienia się na twarzy, wykonuje ruchy, których normalnie nie wykonuje. Pytamy się, co jest przyczyną tego zachowania się? Na podstawie znajomości sytuacji, w której dochodzi do wybuchu gniewu (sprzeczka), na podstawie zachowania się osobnika przyporządkowujemy motyw temu działaniu, powiadamy, że rozgniewał się. To wskazanie motywu jest niczym innym jak osobliwą formą tłumaczenia przyczynowego: gniew sprawił, że działający tak a nie inaczej zachował się.
Obserwujemy drwala, który rąbie drzewo. Znamy okoliczności działania i przebieg działania. Chcemy teraz to działanie zrozumieć. Rozumiemy to działanie w ten sposób, że poszukujemy motywu, który sprawia, że ten drwal bierze siekierę i wykonuje określoną czynność. Jakie to mogą być motywy. Drwal rabie drzewo po to by napalić w piecu. Chęć napalenia w piecu. Ten subiektywnie przyjęty sens jest motywem, przyczyną wprawiającą w ruch, wywołującą działanie i jego skutki, którymi będzie ogrzanie mieszkania. Obserwujemy grupę ludzi, drwali. Dlaczego wykonują oni to działanie? W poprzednim wypadku nie musiał to być drwal, mógł być student. Dlatego, że muszą zarobić. Pozornie jest to bardzo prosta forma tłumaczenia, jednakże zakłada ona dosyć dużą wiedzę zdobywaną w życiu codziennym, (Indianin z puszczy nad Amazonką, gdyby zobaczył drwala europejskiego, dokonałby interpretacji rozumiejącej jego zachowania, ale nie przyporządkowałby takiego motywu, że drwal rąbie drzewo po to by zdobyć pieniądze na środki utrzymania. Dokonałby innej interpretacji ze względu na to, że jego wiedza byłaby ograniczona). Jest to próba stworzenia takiej socjologii, która byłaby socjologią, mówiąc językiem modnym, socjologią praktyki ludzkiej, socjologią podkreślającą czynną rolę myślenia w życiu społecznym. Proszę zwrócić uwagę, że Weberowskie rozumienie to jest nie tylko pewien osobliwy sposób tłumaczenia przyczynowego powszechnie stosowany, powszechnie występujący w życiu codziennym, ale jest to coś więcej, jest to próba stworzenia takich narzędzi badawczych, które pozwolą wykazać, że myśl, idea, którą ma w głowie działający jest siłą sprawczą w rzeczywistości społecznej. Żadne z tych działań nie mogłoby mieć miejsca, gdyby działający nie przyjął określonego zamiaru, gdyby działający nie postawił przed sobą określonego celu. Istnienie tego celu sprawia, że następuje po nim określony skutek. Rozumienie więc dla Webera, to kategoria pozwalająca wykazać, że niepozbywalnym składnikiem wszystkich procesów społecznych jest myśl, jaką ludzie mają o swoim działaniu.
Dalsze aspekty zasadniczego problemu: socjologia a inne nauki społeczne, sprowadzają sie u Webera do próby wykazania, że idea, myśl, zamiar jako przyczynowy wyznacznik działań ludzkich jest niepozbywalnym elementem życia społecznego i nie da się wyeliminować z tłumaczenia procesów społecznych. Problem ten będzie mniej banalny, jeśli postawimy go w takich kategoriach, które wyrazi opozycja: przyczynowość przyrodniczo-statystyczna a przyczynowość teliczna, świadomościowo-teliczna. Rozumienie weberowskie jest osobliwą formą przyczynowości telicznej. Niektórzy sądzą: teloleologicznej. Rozróżnienie między kauzalnością przyrodniczo-statystyczną, a kauzalnością teliczną, odgrywa bardzo ważną rolę w socjologii Webera, gdyż pozwala sformułować mu program socjologii jako nauki, która nie poprzestaje na stosowaniu w swojej praktyce badawczej wyjaśniania przyczynowego za pomocą modelu przyrodniczno-statystycznego, ale stara się zespolić wyjaśnianie teliczne z wyjaśnianiem przyrodniczo-statystycznym. Prawami socjologicznymi, albo jak Weber się wyraża, regułami socjologicznymi są tylko takie następstwa stałe działań, stałe współwystępowanie działań, które mają zarówno charakter teliczny jak i przyrodniczo-statystyczny. Rozumienie to najbardziej charakterystyczna forma wyjaśniania za pomocą przyczynowości o charakterze telicznym. Sama nazwa wskazuje, że w tym typie przyczynowości przyczyną sprawczą czy przyczyną przebiegu określonego działania i jego skutku jest cel, jaki stawia sobie działający. Cel ten może być uwarunkowany z punktu widzenia przyczynowości przyrodniczo-statystycznej, tzn. takiej przyczynowości, przy pomocy której tłumaczymy, interpretujemy zachowanie się zjawisk przyrody nieorganicznej. Procesy zachodzące w organizmie: przemiana materii, procesy chemiczne, powodujące zmęczenie, słowem procesy niedostępne rozumieniu, których nie można wyjaśnić w ten sposób, że odwołujemy się od jakiegoś motywu, zamiaru (trudno odwoływać się do zamiaru komórki czy do mówienia o zamiarze, gdy tłumaczymy zjawiska chemiczne czy fizyczne).W tych wszystkich wypadkach posługujemy się modelem przyczynowości przyrodniczej. Przyczynowość teliczna to jest taka, w której ogniwem łańcucha przyczynowego jest zawsze myśl, cel. Wytłumaczyć w sposób rozumiejący dane działanie to potraktować zamiar, cel, motyw, jaki ma działający jako wyznacznik, przyczynę przebiegu działania i jego skutku. Cechą charakterystyczną działania telicznego jest obecność zamiaru. Wiadomo, że przyczynowość o charakterze telicznym może występować tylko w świecie ludzi i prawdopodobnie - tak Weber przypuszcza - w świecie zwierząt. Jednakże psychologia i socjologia i socjologia zwierząt znajduje się w powijakach, zdaniem Webera, i trudno tutaj wyjść poza wyjaśnianie czysto przyrodniczo przyczynowe. Sięga się do analogii życia ludzkiego (antropomorfizm).